Εικαστικές τέχνες
Εικαστικές τέχνες παλαιότερα είχαν ονομαστεί οι τέχνες που αναφέρονται στο καλό, το ωραίο και το όμορφο, όπως παρουσιάζεται στον χώρο. Και είχαν ιδιαίτερα συνδεθεί με τις λεγόμενες καλές τέχνες, που περιορίζονταν στη ζωγραφική, τη γλυπτική και την αρχιτεκτονική. Από το ρήμα
εικάζω, το οποίο σημαίνει «απεικονίζω, παριστάνω, παρομοιάζω, εκφράζω», έχουμε, εκτός από το
εικαστικός,«παραστατικός, απεικονιστικός», και το ουσιαστικό
είκασμα, που σημαίνει «εικόνα, ομοίωμα, πλάσμα». Σήμερα ο όρος χρησιμοποιείται χωρίς να διευκρινίζεται αρκετά το περιεχόμενό του, όπως δεν καθορίζεται και ο όρος
τέχνες. Γιατί, καλές τέχνες που έχουν εικαστικό περιεχόμενο δεν είναι μόνο η ζωγραφική, η γλυπτική και η αρχιτεκτονική, αλλά και άλλες ακόμη που απευθύνονται στην όραση και εκφράζονται με διαφορετικά μέσα και με διαφορετικούς τρόπους. Και δεν υπάρχει αμφιβολία ότι στην όραση απευθύνονται και εικαστικές αξίες προβάλλουν και το θέατρο και ο χορός, ο κινηματογράφος και η τηλεόραση. Εκτός από το πρώτο μέρος του όρου, το
εικαστικές, προβλήματα παρουσιάζονται και με το δεύτερο, το
τέχνες, και περισσότερο με το
καλές τέχνες. Για τη λέξη
τέχνη παραγνωρίζεται συνήθως η σημασία της, που είναι τόσο «συλλαμβάνω κάτι με τη σκέψη, τον νου, την αίσθηση» όσο και «εκτελώ, πραγματώνω, μορφοποιώ». Από την ινδοευρωπαϊκή ρίζα
τέκσνα, από την οποία προέρχεται και το
τίκτω και το
τεχνάομαι, η λέξη
τέχνη σημαίνει «γέννηση, δημιουργία», αλλά και ταυτόχρονα «δεξιότητα, εμπειρία, ικανότητα για κάτι». Η τέχνη επομένως είναι ταυτόχρονη γέννηση στο μυαλό και στην καρδιά, δηλαδή σύλληψη κάτι καινούργιου και δυνατότητα εκτέλεσης, πραγμάτωσης, μεταφοράς του σε εκφραστικές αξίες που απευθύνονται στις αισθήσεις. Έτσι, εκτός από τις εικαστικές τέχνες, έχουμε και άλλες, που δεν απευθύνονται τόσο στο μάτι, αλλά και στις άλλες αισθήσεις μας.
Για τις εικαστικές τέχνες σε διάφορες γλώσσες χρησιμοποιούνται όροι, όπως παραστατικές τέχνες, εικονιστικές τέχνες, πλαστικές τέχνες και ακόμη, ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια, οπτικές τέχνες. Εννοείται ότι, στις περιπτώσεις αυτές, οι διαφορές των λέξεων τονίζουν τη μεταφορά του κέντρου βάρους σε άλλα σημεία, που ουσιαστικά δεν εξαντλούν όλο το περιεχόμενο του έργου τέχνης. Γιατί, με το
παραστατικός τονίζεται, όπως και με το
εικονιστικός, περισσότερο η απεικόνιση, η απόδοση, η μίμηση, με το
πλαστικός τα καθαρά πλαστικά στοιχεία, με το
οπτικός ιδιαίτερα η έμφαση στις οπτικές αξίες και η σύνδεση με την όραση. Αλλά οι εικαστικές τέχνες δεν ολοκληρώνονται μόνο με την όραση, ακόμη και αυτές που έδινε παλαιότερα ο όρος, δηλ. η ζωγραφική, η γλυπτική και η αρχιτεκτονική. Γιατί, αποκλειστικά στην όραση απευθύνεται και μ’ αυτήν ολοκληρώνει το εκφραστικό της περιεχόμενο μόνο η ζωγραφική. Για τη γλυπτική είναι απαραίτητη, εκτός από την όραση, και η αφή και ακόμη η κίνηση για τη σύλληψη όλων των εκφραστικών δυνατοτήτων του έργου της γλυπτικής. Γιατί, αν το χέρι δεν έλθει σε επαφή με το υλικό του έργου, τα διάφορα είδη της πέτρας και του ξύλου, το γύψο και το μέταλλο, όπως και τα σύγχρονα υλικά γυαλί, αλουμίνιο, πλαστικό κ.λπ., δεν έχει ολοκληρωμένη την εκφραστική φωνή του ο θεατής. Και όταν το γλυπτό είναι περίοπτο, απαιτείται και η κίνηση γύρω από αυτό για να μπορέσει να δεχθεί ο θεατής τα εκφραστικά στοιχεία που υποβάλλονται από τη διαφορά των όγκων και την κίνηση των περιγραμμάτων, τον χαρακτήρα των επιπέδων και τον πλούτο των μορφών του. Στην αρχιτεκτονική, μάλιστα, για την ολοκλήρωση όλων των δυνατοτήτων του έργου, εκτός από την όραση, την κίνηση, σε πολλές περιπτώσεις είναι χρήσιμη —αν όχι απαραίτητη— και η ακοή για την ολοκλήρωση του εσωτερικού πνευματικού περιεχομένου της. Γιατί, ενώ η αρχιτεκτονική έχει ως αφετηρία της την ανάγκη —ανάγκη για καταφύγιο, για προφύλαξη της ζωής— δεν περιορίζεται μόνο σε μια αποκλειστικά χρηστική λειτουργία· έχει και πνευματικές προεκτάσεις. Έτσι, για να ολοκληρωθεί το περιεχόμενο ενός αρχιτεκτονικού έργου, ενός βυζαντινού ναού ή μιας γοτθικής μητρόπολης (για να μείνουμε σε δύο μόνο παραδείγματα), εκτός από την όραση και την κίνηση απαιτείται και η ακοή και η όσφρηση ακόμη —οι εκκλησιαστικοί ύμνοι και η μουσική, το θυμίαμα και τα αρώματα— για την επιβολή όλου του περιεχομένου της.
Οι εικαστικές τέχνες, τόσο η ζωγραφική, η γλυπτική, η αρχιτεκτονική, όσο και το θέατρο, ο χορός, ο κινηματογράφος, η τηλεόραση, δεν περιορίζονται τον 20ό αιώνα στους γνωστούς από παλαιότερα τύπους. Δεν μένουν, όπως οι τρεις πρώτες, μόνο στην επαφή τους με την απτική πραγματικότητα. Εκτός από την αντικειμενική πραγματικότητα προβάλλουν και μια άλλη, μη αισθητή, όπως μορφοποιούν και μια καθαρά φανταστική. Σημαντικό ρόλο παίζουν στις εικαστικές τέχνες της εποχής ιδιαίτερα τα μη παραστατικά, εικονιστικά, μιμητικά ρεύματα, που επιδιώκουν να υποβάλουν μια άλλη πραγματικότητα, με σκοπό να εκφραστούν όλα τα αντιφατικά, προβληματικά και ακαθόριστα χαρακτηριστικά των καιρών μας. Με τον τρόπο αυτόν τα νέα αυτά ρεύματα των εικαστικών τεχνών, που δεν είναι όσο πιστεύεται, γενικά, νέα —για πρώτη φορά σημειώνονται από την αρχαία σκέψη και ξαναβρίσκονται στον Λεονάρντο ντα Βίντσι και περισσότερο σε δημιουργούς του 19ου αιώνα— τα αφηρημένα ή μη παραστατικά επιχειρούν και κατορθώνουν να προβάλλουν τις νέες δυνάμεις της ιστορικής ζωής. Αν και οι εικαστικές τέχνες ορίζονται συνήθως από το γεγονός ότι απευθύνονται κυρίως στην όραση, δεν βασίζονται μόνο στις οπτικές αξίες, αφού για την ολοκλήρωση του περιεχομένου τους απαιτούν και άλλες αισθήσεις και ικανότητες. Αισθήσεις της αφής και της ακοής, όπως και την κίνηση· και αυτό συμβαίνει περισσότερο ακόμη με τις μικτές τέχνες. Σήμερα άλλωστε όλο και περισσότερο έχει ξεπεραστεί η παλιά διάκριση μεταξύ τους, αφού η ζωγραφική ενισχύεται σε πολλές περιπτώσεις από τη χρησιμοποίηση καθαρά πλαστικών όγκων, η γλυπτική από την έμφαση και τις χρωματικές διατυπώσεις, ενώ η αρχιτεκτονική, πέρα από τις οπτικές, τις πλαστικές και τις κινητικές αξίες, ολοκληρώνεται και με άλλες αισθήσεις. Με σύγχρονα ρεύματα, όπως την πλαστική ζωγραφική και την οπτική τέχνη, την Ποπ Αρτ και τις τέχνες των δρωμένων, του σώματος και του περιβάλλοντος, οι εικαστικές τέχνες κέρδισαν όχι μόνο κι άλλες εκφραστικές δυνατότητες, αλλά κι άλλες διαστάσεις.
Αυτό που επίσης πρέπει ιδιαίτερα να τονιστεί είναι ο όλο και μεγαλύτερος ρόλος που κερδίζουν οι εικαστικές τέχνες στη σύγχρονη ζωή. Πολιτισμός της εικόνας περισσότερο, όπως χαρακτηρίζεται αυτός του 20ού αιώνα, επηρεάζεται, καθορίζεται και κατευθύνεται συχνά από τις εικαστικές τέχνες και τις οπτικές εντυπώσεις που αυτές μεταδίδουν. Γιατί, πέρα από τη λεγόμενη οπτική πληροφόρηση, ο σύγχρονος άνθρωπος κυριολεκτικά βομβαρδίζεται από κάθε είδους εικόνες, τόσο της πραγματικότητας όσο και ονείρων, οραμάτων, φαντασιώσεων και σκόπιμης κατεύθυνσης. Έτσι, πέρα από τις κλασικές εικαστικές τέχνες, τη ζωγραφική, τη γλυπτική και την αρχιτεκτονική, οι νέες εικαστικές τέχνες, η τηλεόραση και ο κινηματογράφος με τις δυνατότητες που έχουν κυριολεκτικά έρχονται να παίξουν καθοριστικό ρόλο στη ζωή. Και για να καταλάβει κανείς την επίδραση τόσο των καθιερωμένων εικαστικών τεχνών όσο και των νεώτερων, αρκεί να κάνει έναν μικρό περίπατο στους δρόμους μιας μεγαλούπολης, όπου από παντού περιβάλλεται, συνοδεύεται, πολιορκείται από εικόνες.
ΧΡΥΣΑΝΘΟΣ Α. ΧΡΗΣΤΟΥ
