Τα ’χω χαμένα, την πάτησα, το ’σκασε

nickel

Administrator
Staff member
Συχνά χρησιμοποιούμε τις αντωνυμίες τον, τη(ν), το, τα (τους λεγόμενους αδύνατους τύπους των τριτοπρόσωπων προσωπικών αντωνυμιών) σε στερεότυπες εκφράσεις χωρίς να αντικαθιστούν κάποιο ονοματικό στοιχείο. Κάποτε η αντωνυμία αντικαθιστούσε κάποιο όνομα στα συμφραζόμενα (π.χ. τα ’χω χαμένα (τα = τα μυαλά μου), αλλά σε πολλές εκφράσεις έχει χαθεί ακόμα και η ανάμνηση του παραλειπόμενου ονόματος. Έτσι σήμερα ο Νίκος Δήμου στο lifo.gr αναρωτιέται για τα θηλυκά που κρύβονται πίσω από διάφορα τη(ν) παρόμοιων εκφράσεων:


Η άγνωστη θηλυκή ύπαρξη

Ποια είναι αυτή η κυρία ή δεσποινίς, κοπέλα ή γριέντζω, που μπερδεύεται μέσα στα λόγια μας κάθε μέρα και μας ταλαιπωρεί;

[…]


Μεταξύ αυτών που έμαθα σε μεγάλη ηλικία είναι μερικές εκφράσεις που δεν υπήρχαν στα νιάτα μου. Όλες έχουν ένα κοινό στοιχείο: αναφέρονται σε μια απροσδιόριστη θηλυκή οντότητα που παίζει βασικό ρόλο στη φράση.

Παραδείγματα: Μου ΤΗΝ δίνει… ΤΗΝ κάνω... Του ΤΗΝ είπε… Μου ΤΗΝ πέφτει…

Ποια είναι αυτή που υποκρύπτεται πίσω από το ΤΗΝ; Ποια δίνει, ποια λέει, ποια κάνει, ποια πέφτει;

Η πιο εύκολη ερμηνεία είναι στο θέμα της άποψης. «Του ΤΗΝ λέω» προφανώς σημαίνει τη γνώμη μου. Όμως δεν είναι μόνο γνώμη, γιατί η έκφραση υπονοεί και φραστική επίθεση. «Του ΤΗΝ είπα» σημαίνει «τον έβρισα» ή έστω «τον μάλωσα». Άρα, το ΤΗΝ εδώ δεν αφορά μόνο γνώμη, αλλά επίκριση, κατάκριση.

Ως εδώ καλά. Αλλά όταν «ΤΗΝ κάνω», ποια κάνω; Η έκφραση σημαίνει φεύγω. Τι κάνω όταν φεύγω;

Και η φίλη που μου έγραψε ότι προχθές κάποιος σιχαμερός τύπος «της ΤΗΝ έπεσε» τι ακριβώς εννοούσε; Διότι αν έγραφε την παλιά έκφραση «μου κόλλησε», θα καταλάβαινα αμέσως. Η φράση είναι σαφής, σχεδόν χειροπιαστή — όπως όταν σου κολλάει ένας εφαψίας στο λεωφορείο. Αλλά της ΤΗΝ έπεσε; Ποια;

Και συμπληρώνει: «Μου τη δίνει όταν είναι θρασείς, ενώ καταλαβαίνουν ότι δεν τους πάω!». Να το πάλι το άγνωστον θήλυ. «Της ΤΗ δίνει». Ποια;

Ποια είναι αυτή η κυρία ή δεσποινίς, κοπέλα ή γριέντζω, που μπερδεύεται μέσα στα λόγια μας κάθε μέρα και μας ταλαιπωρεί; Και γιατί είναι η γλώσσα τόσο σεξιστική; Δεν θα μπορούσαμε να λέμε: «ΤΟΝ κάνω», «του ΤΟΝ λέω». Με αρσενικό άρθρο οι φράσεις γίνονται σχεδόν άσεμνες. Σίγουρα είναι, στην περίπτωση: «του ΤΟΝ πέφτω».

Υπάρχουν και οι παλιότερες παραδοσιακές εκφράσεις. Ποια βάφει κανείς όταν λέει: «την έβαψα»; Και ποιαν πατάει στην έκφραση «την πάτησα»;

Η ζωή μας είναι γεμάτη από άγνωστες γυναίκες που τις παίρνουμε κάθε μέρα στο στόμα μας χωρίς να ξέρουμε ποιες είναι. Απ’ ό,τι ξέρω, το φαινόμενο αυτό δεν υπάρχει σε άλλες γλώσσες. Εδώ σας θέλω, σοβαροί μας γλωσσολόγοι (όχι, δεν εννοώ τον Μπαμπινιώτη), να μας λύσετε την απορία.

ΥΓ.: Εσείς περιμένατε, δέκα μέρες πριν από τις εκλογές, να γράψω πολιτικά και προεκλογικά. Ε, λοιπόν, σας ΤΗΝ έφερα!

http://www.lifo.gr/mag/columns/4970


Όπως επισήμαναν κάποιοι σχολιαστές, το φαινόμενο δεν περιορίζεται στη θηλυκή αντωνυμία. Προσθέτουν επίσης τις εκφράσεις:

μου την έσπασε
το ’κοψε λάσπη
τα είδα όλα
τα λέμε
τα βάζω με κάποιον
μετά τα γύρισε
τα θέλει
τα κοπάνησε
(=τα έτσουξε)
την κοπάνησε (=την έκανε)
τα πήρα στο κρανίο
τα φόρτωσε στον κόκορα
(τα μαθήματα;)
τα ’χει τετρακόσια

Το φαινόμενο το αναφέρει ο Αχ. Τζάρτζανος στην §85 της Νεοελληνικής Συντάξεως. Επισημαίνει ότι «πολλές φορές μπορεί να εννοηθή απέξω το παραλειπόμενο όνομα, πολλές φορές όμως όχι». Από τα πολλά παραδείγματα από τη λογοτεχνία που παραθέτει προσθέτω εδώ μερικές ακόμα εκφράσεις:
απ’ το Θεό να το βρεις (το = το κακό που μου έκανες)
το ’βαλε στα πόδια
το σκάσαμε
καλά τα καταφέρνει
φτηνά τη γλίτωσε
την έπαθα χειρότερ’ απ’ όλους
του την έφτιαξαν


Να προσθέσω και τις εκφράσεις του Νίκου Δήμου εδώ και να δούμε ποιες άλλες έχετε να προσθέσετε:

μου τη δίνει
την κάνω
του την είπε
μου την πέφτει
την έβαψα
την πάτησα
σας την έφερα


Κάνω την αρχή:
τα έχουμε (με τη Μαίρη)
με ποιον τα ’χεις πάλι σήμερα; (και δεν πρόκειται για έρωτα εδώ)
τα τίναξε (τα πέταλα, προφανώς)
τα τίναξε όλα στον αέρα (ποια; όλα)
τι τα θες, τι τα γυρεύεις
μου τη σπάει
 

UsualSuspect

New member
τη γάμησα
τη πούτσισα
τα βρόντηξα
την ανθίστηκα
τη/το μυρίστηκα
 

Elsa

¥
την κάτσαμε (τη βάρκα)
την πουτσίσαμε (με το συμπάθιο)

ωχ, την πάτησα, με πρόλαβε ο συνήθης ύποπτος!
 

drsiebenmal

HandyMod
Staff member
απ’ το Θεό να το βρεις (το = το κακό που μου έκανες)
Μια απορία: αυτό δεν χρησιμοποιείται και για το «καλό»; (Το καλό που μου 'κανες... κ.λπ);

Να βάλω και τη ΦΠΑ (φράση προστιθέμενης αξίας) μου:

"του την έπαιξε" = (α) την μπουνιά, την πιστολιά (β) την κασκαρίκα = τον εξαπάτησε (γ) τεχνική ορολογία (κοινωνική ανθρωπολογία)
 

Thanasis_P

New member
Και ποιαν πατάει στην έκφραση «την πάτησα»;

Εγώ έχω συνδέσει την πεπονόφλουδα (ή μπανανόφλουδα).

Επίσης σε ένα γλωσσάρι τού Νίκου Τσιφόρου διάβασα "ψωνίζω την Αγγελικούλα" (υποθέτω ότι αντιστοιχεί στο "την ψωνίζω"=τρελλαίνομαι). Δεν μπόρεσα ωστόσο να συσχετίσω το συγκεκριμένο όνομα :confused:

Στο ίδιο βιβλίο διάβασα "Την ανθίστηκα τη φτιάξη"

"τα έχει τετρακόσια" (δράμια), προφανώς η οκά (ο εγκέφαλος ζυγίζει τόσο περίπου)

Όσο για κάποιες από τις υπόλοιπες, δεν έψαξα, αλλά με λίγη ή περισσότερη φαντασία μπορούμε να προσάψουμε ποικίλες λέξεις... :):)
 

daeman

Administrator
Staff member
...
κατά το «την ανθίστηκα»: την ψυλλιάστηκα (τη δουλειά), τη σακουλεύτηκα (τη φτιάξη)

την έκανε ταράτσα
την έκανε λαχείο
την πούλεψε, την έτζασε

τα φέρνει βόλτα
τα 'φερε τούμπα
το 'χασε, του λάλησε
τα βρήκε μπαστούνια / σκούρα
τα είδε μαύρα / μαύρα-κόκκινα, τα είδε κωλυόμενα

μην τα ρωτάς
άσ' τα να πάνε > άστα να πάνε > ασταναπάν / άσ' τα βράσ' τα
χώνεψέ το (deal with it, suck it up)
λούσου τα
κλαύ' τα, Χαράλαμπε

κόφ' το
, εντάξει;
 
Εγώ γιατί βλέπω ότι τα πιο πολλά απ' αυτά είναι ξεκάθαρα;

το 'χασε (το μυαλό του) - τα 'χασε (τα λογικά του)
μου την δίνει (την σύγχυση)
την έκανε ταράτσα (την κοιλιά του, πιθανώς)
μου την έσπασε (την διάθεση)
μου την χάλασε (την μέρα, την διάθεση)
τα λέμε (τα λόγια)
τα γυρνάω (τα λόγια)
τα θέλεις και τα λες; (τα λόγια) - τα θέλει ο κώλος του (τα ξύλα, τα μπουνίδια, τα κλωτσίδια)
τα κοπάνησε - τα έτσουξε (πιθανολογώ τα πνευμόνια)
το 'βαλε στα πόδια (μάλλον το νέφτι)
το σκάω (εδώ το θέμα είναι το ρήμα, στην έννοια "ξεφεύγω" που π.χ. το ΛΚΝ δεν έχει καν. Πιθανολογώ, αρχικά, το σχολείο) - του την έσκασα (τον ξεγέλασα. Πιθανολογώ την εντύπωση ή ίσως του την έσκασα την ιστορία = σκάω παραμύθι)
φτηνά τη γλίτωσε (αρχικά ίσως την ζωή του ή την τιμωρία ή την καταδίκη)

Δυσκολεύομαι στο "την έκανε" που λογικά είναι πιο γενική φράση γιατί ξεκινάει πολλές επιμέρους (λούης, λαχείο, κτλ).

Σημειώνω ότι όλα τα παραπάνω είναι απλώς προτάσεις. Έτσι τα αντιλαμβάνομαι εγώ.

τον ήπιαμε

Καλά, Ζαζ, αυτό νομίζω ότι είναι προφανές τι υποδηλώνει με το "τον".
 

MelidonisM

New member
επειδή η οκά έχει ξεχαστεί...μπορεί να μετακυλίσει η φράση στο "τα 'χει 400 τα μάτια", κατά το "έχει και απ' τον κώλο μάτια",

υπάρχει και " την ήπιαμε" (την τρικυμία λ.χ. εκεί)

Η χρήσιμη πληροφορία είναι πως στην εποχή του Ν. Δήμου, δεν υπήρχαν τέτοιες την-φράσεις,
άρα θα 'ναι της μεταπολίτευσεις, μάλλον ογδοντήλες.
 
Επειδή πνίγομαι κατά συρροήν δεν έχω προλάβει να σχολιάσω το εξαιρετικά ενδιαφέρον αυτό νήμα, ούτε εδώ, ούτε στο άρθρο του Δήμου (συν τοις άλλοις επειδή εκεί πρέπει πια να γίνεις και μέλος για να αχολιάσεις).

Όμως η πληροφορία του Δήμου ότι τέτοιες εκφράσεις δεν υπήρχαν στην εποχή του δεν είναι χρήσιμη αλλά λαθεμένη.

Αφενός τις έχει ο Τζάρτζανος στο συντακτικό του όπως λέει πιο πάνω το σχόλιο του nickel. Αφετέρου, αν σκεφτούμε θα βρούμε κι εμείς παραδείγματα προπολεμικών χρήσεων, π.χ. "την πούλεψε κι ο Δεμερτζής" (σε τραγούδι του Μάρκου, 1936) ή "και την πουλεύεις πονηρά στη Βούλα τη Ραφήνα" (Καπνουλού, Μπαγιαντέρας).

Η χρήσιμη πληροφορία είναι πως στη δεκ. του 1950 τέτοιες φράσεις δεν ήταν και τόσο διαδεδομένες όσο σήμερα, τουλάχιστον στους αστικούς κύκλους όπου ζούσε ο Ν. Δήμου.
 

MelidonisM

New member
Τον φραπέ; :)

τον ήπιαμε τον διασυρμό

την ήπιαμε την ήττα

μήπως βγήκαν όλα αυτά από το "πίνω το πικρό ποτήρι";

με θηλυκό πάντως είναι πιο ωραίες και έντονες :-)
 

nickel

Administrator
Staff member
Έχετε ήδη πλουτίσει απίστευτα τη συλλογή. Ενδιαφέρουσες είναι και οι προσπάθειες να ανιχνευτεί το όνομα που αντικαθιστά η αντωνυμία (αλλά όχι πάντα εύστοχες). Για τον Τζάρτζανο, ξέχασα να πω ότι η Νεοελληνική Σύνταξις (έχω τη δεύτερη έκδοση, του 1946) πρωτοκυκλοφόρησε το 1928. Ορίστε τι λέει η σχετική παράγραφος:

 

drsiebenmal

HandyMod
Staff member
Τρία νήματα τουλάχιστον για την εξέλιξη της ορθογραφίας από τότε: έννοιωθα (διπλό ν), να στρήψω, έφτειασα...

Και μια εξέλιξη: οι Πολίτες τον έχουν (τον παρά) δεν λέγεται πια, νομίζω. Σήμερα πια, τον φυσάμε.
 

Earion

Moderator
Staff member
τα χρειάστηκα = τρόμαξα, φοβήθηκα, τα είδα όλα.

Κυκλοφορεί ιοειδώς όλη μέρα:

Πότε τα χρειάστηκε για πρώτη φορά στη ζωή του ο Τσακ Νόρις;
Όταν απείλησε να σηκωθεί ο Προκόπης Παυλόπουλος.
 
Top