Πώς λέμε «salt of the earth»… Salt of the citrus fruit.
Προχτές που πήγαινα στην Αρχαία Πύδνα για μια εκδήλωση, είδα αυτήν εδώ την πινακίδα. Να θέλησε άραγε κάποιος να πλασάρει το τοπικό προϊόν αντί για την τοποθεσία; Εναλλακτικά, μπορεί να χάθηκε ψάχνοντας αγγλική απόδοση για τις αλυκές, καθώς υπάρχουν μπόλικες για να διαλέξει. Ένα αλατωρυχείο θα ήταν πολύ πιο απλή υπόθεση: λες ένα salt mine και καθαρίζεις. Εδώ όμως τα πράγματα είναι λίγο πιο περίπλοκα.
Οι αλυκές στην Ελλάδα λειτουργούν σε μέρη όπου το θαλασσινό νερό μπορεί να διοχετευτεί σε ρηχές, στεγανές λεκάνες (με αργιλώδες ή άλλο μη υδατοπερατό έδαφος στον πυθμένα). Η άλμη συμπυκνώνεται μέσα σε αυτές τις λεκάνες εξάτμισης, κοινώς θερμάστρες, καθώς περνάει από τη μια στην άλλη και το νερό που περιέχει εξατμίζεται από τον ήλιο και τον άνεμο, αυξάνοντας την αλατότητα του διαλύματος. Στη συνέχεια, η κορεσμένη άλμη περνάει στα αλοπήγια, κρυσταλλοπήγια ή κοινώς τηγάνια, όπου γίνεται η τελική κρυστάλλωση. Το αλάτι συλλέγεται μια φορά τον χρόνο από τα τηγάνια, πλένεται, και αποτίθεται σε σωρούς για να στεγνώσει.
Η παραπάνω διαδικασία της λεγόμενης «ηλιακής αλοπηγίας» αποτελεί τη δική μας, μεσογειακή αντίληψη της αλυκής, και αυτήν περιγράφουν οι αγγλικοί όροι salt (evaporation) ponds και salt pans. Αν και μοιάζουν να ταιριάζουν με τις θερμάστρες και τα τηγάνια αντίστοιχα, πρακτικά συμπεριλαμβάνουν τόσο τις μεν (salt evaporation ponds) όσο και τα δε (crystalliser ponds), και γενικά αναφέρονται στο σύνολο της αλυκής. Η φράση salt pans έχει ίσως το μειονέκτημα ότι χρησιμοποιείται και ως συνώνυμο του salt flats, που αποτελεί ένα διαφορετικό γεωλογικό χαρακτηριστικό: εκείνες τις επίπεδες εκτάσεις σκληρού αλατιού που βρίσκει κανείς σε μέρη όπως το φημισμένο Σαλάρ ντε Ουγιούνι στη Βολιβία. Όχι πολλά μικρά τηγάνια δηλαδή, αλλά ένα γιγάντιο.
Μια κλασική αλυκή βλέπω ότι περιγράφει και το salt pit, που δείχνει να χρησιμοποιείται λιγότερο από τους άλλους δύο όρους αλλά αντιθέτως προτιμάται από περισσότερες ελληνικές πηγές. Υπάρχει ας πούμε αυτός ο —κάποτε υπερσύγχρονος, φαντάζομαι— ιστότοπος για τις Αλυκές της Λευκίμμης, κλειστές πια, καθώς και το ντοκιμαντέρ Ο φύλακας της αλυκής, που προβλήθηκε στο εξωτερικό με τον τίτλο The Keeper of the Salt Pit. (Θέμα της ταινίας είναι το εγκαταλειμμένο σπιτάκι του φύλακα στην Αλυκή Αγγελοχωρίου και ο άνθρωπος πίσω από την προσπάθεια, δεκαετίες αργότερα, να διασωθεί το ρημαγμένο κτίσμα και να μετατραπεί σε αγαπημένο πολιτιστικό χώρο.)
Ύστερα έχουμε όρους γενικότερης εφαρμογής όπως οι saltern και salt works (ή saltworks) που εκτός από τις δικές μας αλυκές πιάνουν κι εκείνες σε ψυχρότερα, υγρότερα κλίματα, όπου η άλμη βράζεται σε ειδικές δεξαμενές (open pans). Με τις ίδιες λέξεις περιγράφονται και οι μονάδες που λειτουργούν δίπλα σε φυσικές πηγές άλμης, συνηθέστερη μέθοδος στο εσωτερικό της Ευρώπης (με πιο γνωστό παράδειγμα ίσως το Αρκ-ε-Σενάν). Χρησιμοποιώ τον ενεστώτα εδώ, αλλά οι περισσότερες τέτοιες εγκαταστάσεις πρέπει να έχουν κλείσει, καθώς ήταν ενεργοβόρες και άρχισαν να γίνονται ασύμφορες ήδη από τότε που ο σιδηρόδρομος διευκόλυνε τη μεταφορά φτηνού θαλασσινού αλατιού από τις ακτές.
Οι όροι saltern και salt works είναι πρακτικά και ετυμολογικά συνώνυμοι μεταξύ τους, κρίνοντας από μερικά λεξικά που συμβουλεύτηκα, αλλά θα έλεγα πως ο τελευταίος είναι πιο απλός στην κατανόηση, με διάφανη την έννοια της βιομηχανικής εγκατάστασης· οπωσδήποτε είναι η ονομασία που προτιμάει η Ελληνικές Αλυκές ΑΕ (Hellenic Saltworks SA), η εταιρεία που διαχειρίζεται όλες ή σχεδόν όλες τις αλυκές που λειτουργούν ακόμα στη χώρα μας — μαζί κι εκείνη του Κίτρους, δεύτερη μεγαλύτερη μετά από την Αλυκή Μεσολογγίου.
Σε κάθε περίπτωση, όλοι οι όροι που έχω παραθέσει πιο πάνω με έντονα στοιχεία αναφέρονται κυρίως σε εγκαταστάσεις αλατοπαραγωγής. Αλυκή όμως στα ελληνικά μπορεί να είναι και κάποιος υγρότοπος, μια παραθαλάσσια ελώδης έκταση που φιλοξενεί φυτά ανθεκτικά στην αλατότητα του εδάφους και του νερού, και εδώ οι αγγλόφωνοι θα κάνουν λόγο για salt marshes ή salt meadows. Γενικά δεν έχω ξεκαθαρίσει αν η λέξη αλυκή χρησιμοποιείται ευρύτερα για τέτοια οικοσυστήματα ή μόνο για περιοχές όπου ιστορικά συλλεγόταν αλάτι, έστω κι αν αυτή η δραστηριότητα έχει διακοπεί από καιρό· σε αρκετές περιπτώσεις βρίσκω να λέγονται έλος ή να ανήκουν σε κάποια λιμνοθάλασσα. Εμείς οι ίδιοι γράφουμε και για αλόελος, μια λέξη που όμως έχει λίγα ευρήματα και θα μου επιτρέψετε να παρατηρήσω ότι ακούγεται λίγο κωμική.
Λεξιλογικό χρυσωρυχείο λοιπόν οι αλυκές, πέρα από το ανέκαθεν πολύτιμο αλάτι που μας έδιναν… Εσείς τι θα βάζατε στην πινακίδα με το ορθότατα λευκό χρώμα;
