Στην τρέχουσα φάση αυτής
της γελοίας ιστορίας με το βιβλίο Γραμματικής του δημοτικού και τα φωνήεντα βλέπουμε τις διαμαρτυρίες των αντιδραστικών να μετακινούνται από τα τάχατες χαμένα φωνήεντα και να εντοπίζονται πια στη σκοπιμότητα της «φωνητικής γραμματικής», όπως τη βάφτισαν. Τη θεωρούν «απαρχή όπως όλα δείχνουν της καθιέρωσης και της φωνητικής γραφής και εν συνεχεία βεβαίως του λατινικού αλφαβήτου, με φυσικό επακόλουθο βέβαια την πλήρη πλέον γλωσσική σύγχυση και διχασμό» (όπως αναφέρει κείμενο που συγκεντρώνει υπογραφές σε κάποιον
ιστότοπο με τίτλο Μυστικά ξπεράσματα, με σκοπό να ζητήσει την απόσυρση του βιβλίου).
Σε όλη τη διάρκεια αυτών των συζητήσεων δεν παύω να σκέφτομαι το ρόλο των συστημάτων φωνητικής μεταγραφής στη διδασκαλία της αγγλικής γλώσσας (τουλάχιστον όπως τον έχω ζήσει εγώ). Το πρώτο αγγλικό λεξικό που είχα σαν μαθητής των πρώτων τάξεων θα το ξέρετε οι περισσότεροι: ήταν το
Advanced Learner’s Dictionary of English (του Χόρνμπι, όπως το λέγαμε, από το όνομα του πρώτου συντάκτη του λεξικού, τον οποίο είχα μάλιστα την τύχη να γνωρίσω αργότερα σε μια επίσκεψή του στο Βρετανικό Συμβούλιο της Αθήνας). Παραμένει ένα από τα καλύτερα μαθητικά λεξικά· πολλοί θα πουν ότι είναι το καλύτερο. (Το βρίσκετε
εδώ.) Από εκείνο το λεξικό έμαθα τότε (μόνος μου) τα σύμβολα του IPA. Ήμουν μαθητής του γυμνασίου και τα σύμβολα του IPA δεν με έκαναν ποτέ να σκεφτώ ότι θα ήθελα να γράψω κείμενα ελληνικά ή κείμενα αγγλικά με τρόπο διαφορετικό από τον παραδομένο. Από τότε έχω γεμίσει με φωνητικά σύμβολα πολλές χιλιάδες σελίδες (κάπου δέκα λεξικά και πέντε ντουζίνες μαθητικά βοηθήματα), αλλά μισώ τα Greeklish όσο λίγοι.
Κάθε ισχυρισμός για «απαρχή της καθιέρωσης της φωνητικής γραφής» είναι βλακεία με πατέντα.
Για όσους δεν ξέρουν τις λεπτομέρειες αυτής της υπόθεσης, αξίζει ίσως να πω δυο-τρία πράγματα για τον συγκεκριμένο ρόλο του IPA. Πρώτα απ’ όλα, όλα τα αγγλικά λεξικά φιλοξενούν προφορά των λέξεων, δηλαδή
κάθε λήμμα συνοδεύεται από φωνητική μεταγραφή της προφοράς της λέξης. Αυτό συμβαίνει επειδή για πάρα πολλές λέξεις ακόμα και οι φυσικοί ομιλητές της αγγλικής θέλουν τη βοήθεια του λεξικού για να είναι σίγουροι για τη σωστή προφορά. Είμαι βέβαιος ότι κανένας δεν θέλει βοήθεια για να προφέρει το
cat, αλλά τα λεξικά δεν μπορούν να κάνουν διακρίσεις αναζητώντας το σημείο απ’ όπου αρχίζει κάποιος να έχει απορίες — βάζουν προφορά για όλα.
Το σύστημα IPA βασίζεται σε συμβάσεις των ρομανικών γλωσσών, εξυπηρετεί τους ξένους που μαθαίνουν αγγλικά, αλλά δεν βοηθά καθόλου τους Αγγλοσάξονες. Π.χ. η δίφθογγος «άι» παριστάνεται με
[ai], το οποίο ο Εγγλέζος, αν το δει σε λέξη, θα το προφέρει «έι». Γι’ αυτό οι Αγγλοσάξονες και ιδίως οι Αμερικανοί προτιμούν τα δικά τους συστήματα, όπου π.χ. η δίφθογγος «έι» παριστάνεται με ay ή με το σύμβολο του μακρού a
[ā]. (Οι κομπιουτεράδες πάλι, λόγω του περιορισμού των χαρακτήρων που δεν τους άφηνε να παίξουν με σύμβολα, επινόησαν το σύστημα
SAMPA.)
Στην Ελλάδα συνέχεια κυκλοφορούν εξειδικευμένα αγγλοελληνικά λεξικά (π.χ. ιατρικά, νομικά) χωρίς προφορά. Από παιδαγωγική άποψη το ότι δεν υπάρχει εκεί δίπλα η αναγραφή της προφοράς σημαίνει ότι δεν θα μάθει (από εκεί) ο χρήστης να προφέρει σωστά τις λέξεις που κοιτά. Ωστόσο,
τα γενικά αγγλοελληνικά λεξικά είχαν πάντα προφορά, και παλιότερα η μεταγραφή γινόταν με κάποιο σύστημα που επινοούσαν οι συντάκτες τους, ενώ στα πιο τελευταία γίνεται με το IPA. Το Penguin-Hellenews είχε διατηρήσει το σύστημα του συντάκτη του αγγλικού λεξικού, σύστημα που απευθυνόταν στους Άγγλους. Ο Τσαμπουνάρας έφτιαξε δικό του σύστημα για τη Magenta, όπου π.χ. η προφορά τού young είναι
[ΓiAng], που πιθανότατα θα βοηθήσει πολλούς Έλληνες χρήστες περισσότερο από το
[jʌŋ] του IPA, έστω κι αν προκαλέσει φρίκη σε γλωσσολόγους.
Όπως οι Αμερικανοί, έτσι και οι Έλληνες επινόησαν συστήματα που ήταν πιο κοντά στα δεδομένα του χρήστη. Αντί για το
[ʃ] του IPA, οι Αμερικανοί γράφουν [sh] και οι Έλληνες κάποιο παχύ
σ ή κεφαλαίο Σ. Από την
Ανέμη μπορείτε να κατεβάσετε και να θαυμάσετε το λεξικό του 1900:
Πλήρες Αγγλο-Ελληνικόν λεξικόν: Μετά της ακριβούς και γνησίας προφοράς συνταχθέν επί τη βάσει των τελειοτέρων και νεωτάτων Αγγλικών λεξικών.
Ας λάβουμε υπόψη ότι οι πειραματισμοί με διάφορα αυτοσχέδια συστήματα στα αγγλοελληνικά λεξικά όταν το IPA είχε πλέον καθιερωθεί στα αγγλικά μαθητικά λεξικά οφείλεται και στην
έλλειψη των κατάλληλων γραμματοσειρών με σύμβολα στα ελληνικά τυπογραφεία.
Σύντομη προσωπική αφήγηση: Όταν ο φίλος και συνάδελφος Ζ.Ζ. άρχισε να εκδίδει Companions για τα διάφορα διδακτικά βιβλία μεγάλων εκδοτικών οίκων της Βρετανίας (θα έχετε δει τέτοια ή παρόμοια, με λεξιλόγιο και σημειώσεις γραμματικής), γύρω στο 1974, με το σύστημα «Γουτεμβέργιος» όπως το λέγαμε μεταξύ μας (με το χέρι, από κάσα στοιχειοθεσίας), πρέπει να έκανε ειδική παραγγελία τα σύμβολα γιατί χρησιμοποίησε από την αρχή το σύστημα IPA (όπως στην πρώτη εικόνα). Κάποια στιγμή μετά το 1980 ανέλαβα τη σύνταξη του λεξιλογικού κομματιού και τη γενική επιμέλεια των βοηθημάτων. Στη συνέχεια, ανέλαβα και όλο το στήσιμο των βιβλίων όταν απέκτησα το πρώτο Ventura (σελιδοποιητικό πρόγραμμα) σε σύστημα γραφικών GEM (δεν υπήρχαν ακόμα τα Windows) και έφτιαξα δική μου γραμματοσειρά με όλα τα απαραίτητα (για την αγγλική γλώσσα) σύμβολα IPA (για πάρα πολύ καιρό οι σειρές που υπήρχαν στο εμπόριο ήταν κακοφτιαγμένες). Έβαλα με το χεράκι μου χιλιάδες προφορές, που είναι
χρονοβόρα διαδικασία, αλλά κάποια στιγμή απέκτησα μια πλήρη βάση με φωνητικές μεταγραφές και σε συνδυασμό με κάποια προγράμματα η διαδικασία ημιαυτοματοποιήθηκε και η παραγωγικότητα ξεπέρασε κάθε προσδοκία.
Από βοήθημα του 1977. Στοιχειοθεσία με το χέρι.
Από βοήθημα του 1992, γραμμένο και στημένο σε ηλεκτρονικό υπολογιστή.
(Πατήστε πάνω του για να δείτε τον πλήρη πίνακα των φωνητικών συμβόλων.)
Το ίδιο έγινε και με τα μαθητικά λεξικά που έγραψα, ακόμα και με τα λεξικά για αρχάριους. Πάντα υπήρχε στην αρχή ο σχετικός προβληματισμός, μήπως θα βοηθούσε περισσότερο τους μαθητές κάποιο διαφορετικό σύστημα, προσαρμοσμένο στα δικά μας δεδομένα. Πάντα κατέληγα στο IPA με τη σκέψη ότι ήταν
πιο απλό να μάθουν οι μαθητές από την αρχή το σύστημα που θα βρουν αργότερα στα αγγλικά λεξικά. Δεν ξέρω πόσο αξιοποίησαν οι χρήστες των λεξικών τις προφορές ή αν διάβασε ποτέ κανείς τον οδηγό προφοράς. Αυτά πρέπει να γίνονται με τη βοήθεια δασκάλων που θέλουν να μάθουν στους μαθητές να μαθαίνουν. Η διδασκαλία της χρήσης λεξικών, βοηθημάτων, πηγών πρέπει να είναι από τα κύρια μαθήματα στα σχολεία και από τις βασικές γνώσεις που πρέπει να παίρνουν τα παιδιά.
Οι δάσκαλοι και οι λεξικογράφοι που έχουν ξοδέψει ώρες ατελείωτες να μάθουν στα παιδιά τη σωστή προφορά πιστεύουν ότι όλο και κάποιοι ωφελήθηκαν. Ποτέ δεν πέρασε από το νου τους η σκέψη ότι συνωμοτούσαν υπέρ κάποιας φωνητικής γραφής της ελληνικής ή άλλης γλώσσας ή ότι παρέσυραν τους νέους στον όλεθρο.
Συγγνώμη για τη φλυαρία ως τώρα, δεν μπορούσα να τα πω με λιγότερα λόγια και πραγματικά είχα την επιθυμία να τα πω με πολύ περισσότερα. Πού θέλω να καταλήξω: Τα τελευταία χρόνια έχουν αλλάξει πολλά στη σχολική εκπαίδευση. Τα αγγλικά διδάσκονται από τις πρώτες τάξεις του δημοτικού. Δεν ξέρω από πότε διδάσκονται, πώς ή με ποια βιβλία. Δεν ξέρω αν και πότε αρχίζουν να χρησιμοποιούν λεξικά, αν και πότε αρχίζουν οι δάσκαλοι να εξοικειώνουν τους μαθητές με την απαραίτητη γνώση της φωνητικής μεταγραφής της προφοράς στα λεξικά. Θα είναι κρίμα αν δεν το κάνουν σωστά και στην ώρα του.
Ξέρει κανείς τι γίνεται τώρα;
Η νέα Γραμματική του δημοτικού διδάσκει στους μαθητές της πέμπτης τάξης τα απλά, απλούστατα σύμβολα για την προφορά της ελληνικής χρησιμοποιώντας ελληνικούς χαρακτήρες. Δηλαδή δίνει
[α], [ε], [ι], [ο], [ου], [μπ], [γκ], [ντ] κ.λπ. εκεί που ένα σύστημα IPA θα είχε (απλουστευμένο κι αυτό, όπως στο ΛΚΝ)
[a], [e], [o], , , , [g], [d] κ.λπ.
Αναρωτιέμαι λοιπόν (1) αν τα παιδιά του δημοτικού (ή του γυμνασίου) μαθαίνουν κάποια στιγμή το IPA για να αρχίσουν να εξοικειώνονται με τα αγγλικά ή τα αγγλοελληνικά λεξικά και (β) κατά πόσο θα ήταν έξυπνο να μάθαιναν το ίδιο σύστημα για τα φωνήματα της ελληνικής. Απέρριψα τόσο πολλές φορές τον πειρασμό να χρησιμοποιήσω απλοποιημένα συστήματα που τα [μπ] και τα [ντ] που βλέπω τώρα στο βιβλίο της Γραμματικής με ενοχλούν (παρότι μου είναι γνωστά τα επιχειρήματα για την επιλογή τους, αν και κάποια απ’ αυτά είναι φοβικά).
Βέβαια, όταν από τη μια κάθομαι και προβληματίζομαι για αυτές τις λεπτομέρειες ( ή [μπ];) και από την άλλη οι διάφοροι αντιδραστικοί κάνουν πως δεν καταλαβαίνουν την ύλη του δημοτικού και τους γνήσιους διδακτικούς σκοπούς της αλλά θολώνουν τη σκέψη κάποιου αφελούς ακροατηρίου, θα ήθελα να τους χώσω σε μια τάξη και να μην τους αφήσω να βγουν αν δεν πουν «τα καταλάβαμε» και «ήμαρτον».