Αρχές σχηματισμού των όρων

nickel

Administrator
Staff member
Το παρακάτω απόσπασμα προέρχεται από το Διεθνές Πρότυπο για την Ορολογία και το καταθέτω σαν απαραίτητο βοήθημα για να καταλάβει κανείς τις βασικές αρχές που διέπουν την πρωτογενή δημιουργία ορολογίας, οι οποίες οπωσδήποτε επηρεάζουν και τη δευτερογενή (τη μετάφραση όρων).

Επειδή ενδέχεται να παρανομώ μεταφέροντας εδώ απόσπασμα ενός Προτύπου, αν μου ζητηθεί να το αποσύρω, θα το μεταφράσω και θα σας τα ξαναπώ με δικά μου λόγια.

Ωστόσο, υπάρχει εδώ στα ελληνικά και την προτείνω για εμβάθυνση στο όλο θέμα η ανακοίνωση που έκαναν ο Κώστας Βαλεοντής και η Έλενα Μάντζαρη στο 1ο Διεθνές Συνέδριο Μετάφρασης και Διερμηνείας στην Αθήνα, με τίτλο «H Γλωσσική Διάσταση της Ορολογίας: Αρχές και Μέθοδοι Σχηματισμού των Όρων» και με έμφαση στον δευτερογενή σχηματισμό.


For a standardized terminology, it is desirable that a term be attributed to a single concept. Before creating a new term, it is required to ascertain whether a term already exists for the concept in question. Well-established usage has to be respected. Established and widely used designations, even if they are poorly formed or poorly motivated, should not be changed unless there are compelling reasons. If several designations exist for a single concept, the one that satisfies the largest number of principles listed below should be selected.

The following principles, even though they are not all applicable for any one term, can provide assistance when creating new terms or systematizing existing terminologies.

Transparency (Διαφάνεια)

A term is considered transparent when the concept it designates can be inferred, at least partially, without a definition. In other words, its meaning is visible in its morphology. To make a term transparent, a key characteristic, usually a delimiting characteristic, is used in the creation of the term itself.
It is advisable that only essential or delimiting characteristics not likely to change quickly as a result of technological evolution be used. Otherwise, one may be faced with the task of renaming the concept as soon as the technology changes.

e.g. chalk board vs. blackboard
The once transparent term blackboard has been replaced by another transparent term chalk board. With the introduction of green surfaces and white boards for markers, the complexity of the concept system increased. It is no longer clear whether the concept ‘blackboard’ includes these green surfaces and how it is related to marker boards. The term chalk board is now more transparent.​


Consistency (Συνέπεια)

The terminology of any subject field should not be an arbitrary and random collection of terms, but rather a coherent terminological system corresponding to the concept system. Existing terms and new terms must integrate into and be consistent with the concept system.

e.g. synthetic fabrics: nylon, orlon, dacron, rayon, … etc.
Any designation for a new synthetic fabric should be consistent (end in “on”) and respect the pattern arising from the concept system.​


Appropriateness (Γλωσσική καταλληλότητα)

Proposed terms should adhere to familiar, established patterns of meaning within a language community. Term formations that cause confusion shall be avoided.

e.g. The term atomic energy is confusing and misleading because it suggests that the energy or power is created from the atom. A more scientifically precise and appropriate term is nuclear energy.​


Terms shall be as neutral as possible. They should avoid connotations, especially negative ones.

e.g. The term genetic manipulation was replaced with a more appropriate designation, genetic engineering, a term without the negative connotations of the word manipulation.​


Linguistic economy (Γλωσσική οικονομία)

A term shall be as concise as possible. Undue length is a serious shortcoming. It violates the principle of linguistic economy and it frequently leads to ellipsis (omission).

e.g. term bank instead of terminological data bank
The requirement for conciseness often conflicts with that for accuracy. The greater the number of characteristics included in a term, the greater the precision and transparency of the term. However, increasing the number of characteristics often makes a term too long and inconvenient to use. Practicality should govern any decision to give preference to one pattern of term formation over another. For instance, shortened forms should be favoured whenever a long, precise term is not suitable (e.g., oral communication in a factory). In contrast, complex terms, even made up of five or six words, are acceptable in scientific publications.​


Derivability (Παραγωγικότητα και συνθετικότητα)

Productive term formations that allow derivatives (according to whatever conventions prevail in an individual language) should be favoured.

e.g. herb vs. medicinal plant
The term herb with its derived terms herbaceous, herbal, herbalist and herby is preferred over medicinal plant which produces no derivatives.​


Linguistic correctness (Γλωσσική ορθότητα)

A term shall conform to the morphological, morphosyntactic and phonological norms of the language in question.

Preference for native language (Γλωσσική εντοπιότητα)

Even though borrowing from other languages is an accepted form of term creation, native language expressions should be given preference over direct loans.
 
Last edited:

nickel

Administrator
Staff member
Το παρακάτω κείμενο του Κώστα Βαλεοντή δημοσιεύτηκε στο τελευταίο Ορόγραμμα (Νο 102) και αναφέρεται στις αρχές σχηματισμού όρων, στα ελληνικά και με παραδείγματα. Το πλήρες κείμενο, στο συνημμένο.



Οι διεθνώς τυποποιημένες διαγλωσσικές «αρχές σχηματισμού όρων» (κατά ISO)

Ένα από τα πιο σημαντικά κεφάλαια του προτύπου ΕΛΟΤ 402 είναι οι Αρχές σχηματισμού όρων. Οι αρχές αυτές έχουν διαγλωσσικό χαρακτήρα και έχουν διατυπωθεί από τον ISO και εφαρμόζονται τόσο κατά τη δημιουργία νέων όρων όσο και κατά την επιλογή του πλέον κατάλληλου μεταξύ δύο ή περισσότερων συνώνυμων όρων. Οι αρχές αυτές είναι επτά και μεταφέρονται στο ΕΛΟΤ 402 ως εξής (η σειρά αναγραφής δεν έχει αξιολογική σημασία):
  • Διαφάνεια (transparency)
  • Συνέπεια (consistency)
  • (Γλωσσική) Καταλληλότητα (appropriateness)
  • (Γλωσσική) Οικονομία (linguistic economy)
  • Παραγωγικότητα (και συνθετικότητα) (derivability and compoundability)
  • (Γλωσσική) Ορθότητα (linguistic correctness)
  • (Γλωσσική) Εντοπιότητα (preference for native language)
Για λόγους οικονομίας, στα παρακάτω θα χρησιμοποιούμε τις μονολεκτικές αποδόσεις, με παράλειψη του μέρους που βρίσκεται σε παρένθεση: Διαφάνεια, Συνέπεια, Καταλληλότητα, Οικονομία, Παραγωγικότητα, Ορθότητα, Εντοπιότητα. (Ένας μνημονικός συμβολισμός όλων των αρχών με τη σειρά που έχουν αναγραφεί στο πρότυπο μπορεί να είναι το «ακρώνυμο»: ΔιΣΚΟΠΟρΕ.)

Ο διαφανής όρος αφήνει –από τη μορφή του– να δια-φανεί (να διακριθεί, να ξεχωρίσει), έστω και μερικώς, η έννοια την οποία αυτός κατασημαίνει, χωρίς κανέναν ορισμό. Δηλαδή η μορφολογία του όρου αποκαλύπτει, ως ένα βαθμό, την έννοια. Η διαφάνεια ενός όρου εξαρτάται από τα χαρακτηριστικά της έννοιας που χρησιμοποιούνται στον σχηματισμό του όρου. Στα ζεύγη συνωνύμων που ακολουθούν, το πρώτο μέλος συμφωνεί με την αρχή της Διαφάνειας, ενώ το δεύτερο όχι.

Συμφωνεί με την αρχή της Διαφάνειας | Δεν συμφωνεί με την αρχή της Διαφάνειας μεσογειακή αναιμία | νόσος του Κούλεϊ Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης | ΚΠΣ*
* Τα αρκτικόλεξα και ακρώνυμα είναι από τους πλέον αδιαφανείς όρους

Το σύστημα εννοιών ενός θεματικού πεδίου δεν αποδίδεται με μια αυθαίρετη και τυχαία συλλογή όρων, αλλά με ένα σύστημα όρων. Κάθε νεοδημιουργούμενος όρος οφείλει να εντάσσεται στο σύστημα αυτό και να είναι συνεπής με αυτό· π.χ. νέα είδη ή μέρη θα οροδοτούνται με τρόπο ανάλογο προς τα υπάρχοντα είδη ή μέρη, εφόσον ενδείκνυται τέτοια αναλογία. Στα ζεύγη συνωνύμων που ακολουθούν, το πρώτο μέλος συμφωνεί με την αρχή της Συνέπειας, ενώ το δεύτερο όχι.
Συμφωνεί με την αρχή της Συνέπειας | Δεν συμφωνεί με την αρχή της Συνέπειας θερμική ενέργεια* | θερμότητα υπεροξείδιο του υδρογόνου | οξυζενέ**
* Κάθε είδος ενέργειας εκφράζεται με τον όρο Χ ενέργεια, όπου Χ επίθετο που προσδιορίζει το είδος της ενέργειας (ενώ ο όρος θερμότητα αποτελεί οροποίηση του κοινού όρου θερμότητα = ζεστασιά)
** Γενικά, τα ειδικά ονόματα των χημικών ενώσεων που δεν συμφωνούν με την χημική ονοματολογία δεν πληρούν την αρχή της Συνέπειας.

Τα σημασιολογικά σχήματα που ακολουθούνται για τον σχηματισμό των όρων πρέπει να είναι οικεία και καθιερωμένα μέσα στη γλωσσική κοινότητα στην οποία απευθύνονται. Η ανατροπή στη χρήση τέτοιων σχημάτων συντελεί στον σχηματισμό όρων που προκαλούν σύγχυση. Για παράδειγμα, στις οικογένειες λέξεων η παραβίαση των μεταξύ των συγγενών σχέσεων, όπως π.χ. με τη λανθασμένη χρήση παραγωγικών καταλήξεων ή συνθετικών, οδηγεί σε ακατάλληλους όρους. Στα ζεύγη συνωνύμων που ακολουθούν, το πρώτο μέλος συμφωνεί με την αρχή της Καταλληλότητας, ενώ το δεύτερο όχι.
Συμφωνεί με την αρχή της Καταλληλότητας | Δεν συμφωνεί με την αρχή της Καταλληλότητας αερόφερτος ήχος* | αερογενής ήχος σεισμογόνος περιοχή** | σεισμογενής περιοχή
* Ελληνικός ισοδύναμος όρος του αγγλικού airborne sound
**
Πρόκειται για περιοχή που παράγει σεισμούς (-γόνος) και δεν παράγεται από σεισμούς (-γενής).

Η αρχή της γλωσσικής Οικονομίας απαιτεί ο όρος να είναι όσο το δυνατόν πιο συνοπτικός. Ένας γλωσσικός μηχανισμός που οδηγεί σε σύντομους όρους είναι η μονολέκτηση με αξιοποίηση των λειτουργιών της παραγωγής και της σύνθεσης. Στην τελευταία εντάσσεται και η σύμμειξη. Άλλος μηχανισμός είναι η συνεκδοχική επέκταση. Στα ζεύγη συνωνύμων που ακολουθούν, το πρώτο μέλος συμφωνεί με την αρχή της Οικονομίας, ενώ το δεύτερο όχι.
Συμφωνεί με την αρχή της Οικονομίας | Δεν συμφωνεί με την αρχή της Οικονομίας δυφίο* ( σύμμειξη )| δυαδικό ψηφίο κινητή τηλεφωνία ( συνεκδοχική επέκταση )| τηλεφωνία με κινητά τηλέφωνα
* Ελληνικός ισοδύναμος όρος του αγγλικού όρου πληροφορικής bit

Η αρχή της Παραγωγικότητας και Συνθετικότητας απαιτεί να προτιμώνται σχηματισμοί όρων που ευνοούν την περαιτέρω παραγωγή και σύνθεση για τη δημιουργία άλλων όρων της ίδιας οικογένειας όρων· δηλαδή σχηματισμοί που ευνοούν τη δημιουργία παραγώγων και συνθέτων, σύμφωνα με τους κανόνες παραγωγής και σύνθεσης της ελληνικής γλώσσας. Στα ζεύγη συνωνύμων που ακολουθούν, το πρώτο μέλος συμφωνεί με την αρχή της Παραγωγικότητας, ενώ το δεύτερο όχι.
Συμφωνεί με την αρχή της Παραγωγικότητας | Δεν συμφωνεί με την αρχή της Παραγωγικότητας δυφίο* | δυαδικό ψηφίο πλινθίο** | ολοκληρωμένο κύκλωμα
* Παράγωγα και σύνθετα του δυφίου: δυφιακός, οκταδύφιος, δυφιοστρεφής, δυφιορρυθμός, δυφιηδόν, ...
** Παράγωγα και σύνθετα του πλινθίου: πλινθιακός, πλινθιοσύνολο, πολυπλινθίο, πολυπλίνθιος, πολυπλινθιακός, ...

Η αρχή της γλωσσικής Ορθότητας απαιτεί να προτιμώνται σχηματισμοί όρων που συμμορφώνονται με τα μορφολογικά, μορφοσυντακτικά και φωνολογικά πρότυπα της αντίστοιχης γλώσσας. Στα ζεύγη συνωνύμων που ακολουθούν, το πρώτο μέλος συμφωνεί με την αρχή της Ορθότητας, ενώ το δεύτερο όχι.
Συμφωνεί με την αρχή της Ορθότητας | Δεν συμφωνεί με την αρχή της Ορθότητας αντικειμενοστρεφής* | αντικειμενοστραφής μετάψυξη** | μεταψύξη
* Τα σύνθετα επίθετα με δεύτερο συνθετικό το ρήμα στρέφω που υπάρχουν ήδη στην ελληνική γλώσσα λήγουν σε - στρεφής (εσωστρεφής, εξωστρεφής) και όχι σε -στραφής.
** Τα σύνθετα ουσιαστικά με δεύτερο συνθετικό αρχαίο παροξύτονο τριτόκλιτο σε -ις (γενική: -εως), όπως ψύξιςψύξεως, ανεβάζουν τον τόνο στην προπαραλήγουσα (υπήρχαν ήδη τα κατάψυξις > κατάψυξη, απόψυξις > απόψυξη). Επομένως, κάθε νέο σύνθετο που θα δημιουργούμε πρέπει να ακολουθεί τον ίδιο τονισμό.

Η αρχή της γλωσσικής Εντοπιότητας απαιτεί ότι: ακόμα και αν ο άμεσος δανεισμός από άλλες γλώσσες είναι αποδεκτή μορφή δημιουργίας όρων, θα πρέπει, έναντι των άμεσων δανείων, να δίνεται προτεραιότητα στη γλώσσα του τόπου όπου θα χρησιμοποιηθεί ο όρος, εν προκειμένω στην ελληνική γλώσσα. Στις τριάδες των συνωνύμων που ακολουθούν, το πρώτο μέλος συμφωνεί με την αρχή της Εντοπιότητας, ενώ τα άλλα δύο όχι.
Συμφωνεί με την αρχή της Εντοπιότητας | Δεν συμφωνούν με την αρχή της Εντοπιότητας εκτυπωτής | πρίντερ, printer μορφότυπο | φορμάτ, format

Είναι φανερό ότι κάποιες από τις «αρχές» είναι αντικρουόμενες μεταξύ τους (όπως π.χ. οι αρχές της Διαφάνειας και της Οικονομίας) και πρέπει κανένας να αποφασίσει ποια θα προτιμήσει για κάθε συγκεκριμένη περίπτωση. Γενικά, όμως, με όσο περισσότερες από αυτές τις αρχές συμφωνεί ένας όρος τόσο πιο εύστοχος είναι ο όρος.
Παρ’ όλο που στο πρότυπο (τόσο στο Διεθνές όσο και στο Ελληνικό) δεν καθορίζεται βαρύτητα ή προτεραιότητα κατά την τήρηση των παραπάνω αρχών, στην πράξη της οροδοσίας –όπως αυτή εφαρμόζεται από τα όργανα της ΕΛΕΤΟ– οι αρχές της Εντοπιότητας, της Ορθότητας και της Καταλληλότητας θεωρούνται θεμελιώδεις και πρέπει οπωσδήποτε να πληρούνται από τον εξεταζόμενο υποψήφιο όρο. Από τις υπόλοιπες τέσσερις αρχές μπορεί να δοθεί προτεραιότητα σε κάποια, ή κάποιες, ανάλογα με την περίπτωση. Για παράδειγμα, όταν πρόκειται για έννοια πολύ βασική σε ένα θεματικό πεδίο, η οποία αποτελεί, ή προβλέπεται ότι θα αποτελέσει, βάση για πολλές άλλες έννοιες του πεδίου (στην ονοματοδοσία των οποίων θα συμμετάσχει ο όρος), οι αρχές της Οικονομίας και της Παραγωγικότητας έχουν προτεραιότητα, ενώ όταν πρόκειται για έννοια που βρίσκεται σε προβλέψιμη θέση ενός ήδη υπάρχοντος συστήματος εννοιών, η ονοματοδότηση των οποίων έχει γίνει ήδη με ένα σύστημα όρων, θα προηγηθεί η αρχή της Συνέπειας.
Κ.Β.
 

Attachments

  • Αρχές σχηματισμού όρων.doc
    60.5 KB · Views: 257

nickel

Administrator
Staff member
Στο καινούργιο Ορόγραμμα της ΕΛΕΤΟ (τεύχος αρ. 103) δημοσιεύεται, σε συνέχεια του προηγούμενου, το πολύ ενδιαφέρον άρθρο του Κώστα Βαλεοντή για τους μηχανισμούς σχηματισμού ελληνικών όρων. Προς το παρόν, το προσθέτω εδώ συνημμένο σε μορφή PDF και θα γίνει κανονική αναδημοσίευση στις σελίδες μας σε πρώτη ευκαιρία.
 

Attachments

  • Μηχανισμοί σχηματισμού ελληνικών όρων.pdf
    240.3 KB · Views: 323
Top