Ο άκοσμος κάκοσμος

[Zazula]

Και γιατί, παρακαλώ, νιώθω την ανάγκη να χαρακτηρίσω άκοσμο τον κάκοσμο; Όσο κι αν δεν είναι κόσμια η απλυσιά κι η δυσωδία, ε σαν βαρύς δεν του πέφτει του κακόμυρου (sic - ) ο χαρακτηρισμός; Να σας πω αμέσως: Τον τίτλο αυτόν δεν τον έβαλα γιατί είναι απρεπής η συμπεριφορά του, αλλά επειδή απλώς μου άρεσε η παρήχηση. :)

Βέβαια, τώρα που το σκέφτομαι, η συμπεριφορά τής λέξης κάκοσμος μου γέννησε μια απορία: Γιατί δεν ακολουθεί εδώ η οσμή τον κανόνα τής έκτασης εν συνθέσει (που βλέπουμε λ.χ. στον κακώδη) ώστε να σχηματιστεί η λέξη με τη μορφή *κάκωσμος (και αντιστοίχως *εύωσμος κλπ);

 

[nickel]

Τι το 'θελες τώρα αυτό, κακούργε; Δεν πας καλύτερα να κυνηγήσεις τα *διόροφος και *τριόροφος;

 

[Dr Moshe]

Αγαπητέ μου, είστε αξιέπαινος που θέσατε αυτό το ενδιαφέρον ερώτημα. Συχνά τα σύντομα ερωτήματα εγκλείουν απροσδόκητη ουσία.

Για να συλλάβουμε το σημείο, ίσως πρέπει να ξεκινήσουμε από τον σκοπό τής εκτάσεως εν συνθέσει. Η λειτουργία τού συγκεκριμένου νόμου απέβλεπε στην άρση τής χασμωδίας μεταξύ των δύο συνθετικών μερών και, δευτερευόντως, στην αποφυγή των αλλεπαλλήλων βραχειών συλλαβών.

Αφετηρία στάθηκαν περιπτώσεις όπου έχουμε συνάντηση φωνηέντων: *ἀπο-όλ-εια > ἀπ-ώλεια, *σφυρ-ο-ελατος > σφυρ-ήλατος (το -ο- είναι συνδετικό φωνήεν), *στρατο-αγός > στρατ-ηγός. Οι περιπτώσεις αυτές αποτελούν στην πραγματικότητα «κράση εν συνεπεία / κατ' ακολουθία» και απέδιδαν προϊόντα διαφορετικά από τις συναιρέσεις (π.χ. -ο-α- > -ᾱ-/-η-, ενώ η συναίρεση θα παρείχε -ω-, π.χ. *ἐτίμα-ον > ἐτίμων). Ως εκ τούτου, έδιναν την εντύπωση ότι είχε σιγηθεί το τελικό φωνήεν τού α΄ συνθετικού και είχε περαιτέρω εκταθεί το αρκτικό φωνήεν τού β΄ συνθετικού.

Η λειτουργία τού νόμου αυτού επεκτάθηκε σε σύνθετα που δεν τον καθιστούσαν αναγκαίο, αφού η συναρμογή τους δεν περιελάμβανε συνάντηση φωνηέντων τέτοιων που να υπόκεινται σε κράση. Κατ' αναλογίαν λοιπόν σχηματίστηκαν τύποι όπως τα αρχ. συν-ώνυμος, δυσ-ώδης, παν-ήγυρις κ.ά.

Ωστόσο, ο νόμος δεν εξηγεί όλα τα αρχαία σύνθετα. Από τις μελετημένες εξαιρέσεις παρακαλώ προσέξτε δύο: Το αρκτικό φωνήεν τού β΄ συνθετικού δεν εκτάθηκε: α) όταν ακολουθείτο από δύο ή περισσότερα σύμφωνα (οπότε καθίστατο θέσει μακρό), και β) όταν ήταν δασύ (π.χ. μέθ-οδος, ἐφ-όδιον, ἀν-όμοιος).

Τώρα κατανοούμε ότι τα αρχ. εὐ-ώδης, δυσ-ώδης δεν μας δυσκολεύουν να δεχτούμε ως κανονικά σχηματισμένα και τα ομόρριζα κάκ-οσμος, εὔ-οσμος, αφού το αρκτικό ὀ- ακολουθείται από δύο σύμφωνα (αρχ. ὀδ-μή / ὀσ-μή, αλλά λεξικό επίθημα -ώδης).

Στο σύντομο αυτό σημείωμα δεν μπορούν ασφαλώς να καλυφθούν όλες οι παράμετροι της εφαρμογής τού νόμου ή να εξηγηθούν οι εξαιρέσεις του. Ελπίζω, όμως, οι πληροφορίες αυτές να απαντούν τουλάχιστον στο διδακτικό ερώτημά σας.

Ευχαριστώ.

 

[Zazula]

Εμείς σας ευχαριστούμε, Dr Moshe! :)