Αόρατες σημειώσεις τέλους

(Το παρακάτω σημείωμα το δημοσίευσα και στο LInkedIn)

Κάποια βιβλία χρησιμοποιούν ένα εναλλακτικό σύστημα σημειώσεων τέλους (endnotes) το οποίο ονομάζεται σύστημα τυφλών ή αόρατων σημειώσεων τέλους. Στο σύστημα αυτό, το κύριο κείμενο δεν συνδέεται με τη σημείωση μέσω αριθμητικού δείκτη, αλλά με φράσεις-κλειδιά (θεματικούς δείκτες ή παραθέματα από το κύριο κείμενο). Με τον τρόπο αυτό δεν υπάρχει στο κύριο κείμενο η όχληση των αριθμών. Κάποτε στο σύστημα αυτό υπήρχε αριθμός σελίδας και γραμμής πριν από τη φράση-κλειδί, αλλά οι ηλεκτρονικές εκδόσεις κατάργησαν αυτή την πληροφορία. Ωστόσο και πάλι είναι πολλοί που αντιτίθενται στο αόρατο αυτό σύστημα: αφενός επειδή είναι αόρατο, δηλαδή πρέπει να διαβάσεις από τις σημειώσεις προς το κύριο κείμενο για να ξέρεις πού υπάρχουν πρόσθετες πληροφορίες˙ αφετέρου κάθε αλλαγή στο ίδιο το κύριο κείμενο πρέπει να ελέγχεται ότι δεν διαφοροποιεί κάποια φράση-κλειδί των σημειώσεων. Επιπλέον δυσχεραίνονται και οι παραπομπές τρίτων προς μια σημείωση του συγκεκριμένου βιβλίου.

Ένα βιβλίο σύγχρονης πολιτικής ανάλυσης που θα μεταφράσω προσεχώς χρησιμοποιεί το σύστημα αυτό. Ενημέρωσα ήδη τον εκδότη ότι η δική μας έκδοση θα παραμείνει στο παραδοσιακό σύστημα αρίθμησης. Απλώς κάποιος θα αναλάβει να εντοπίσει τα σημεία του κύριου κειμένου όπου πρέπει να προστεθούν οι αριθμοί. Σε δουλειά να βρισκόμαστε…

(Εικόνα: Παράδειγμα από το διαδίκτυο, με αριθμό σελίδας πριν από τη σημείωση – εν προκειμένω τις παραπομπές σε βιβλιογραφικές πηγές.)

Πέρασαν κι από τα δικά μου χέρια πρόσφατα τέτοια βιβλία. Η αιτία είναι, πιστεύω, η προσφορά τους -και- ως ψηφιακά αναγνώσματα. Για τον αναγνώστη που χρησιμοποιεί ψηφιακή συσκευή είναι σαφώς πιο εύχρηστο να δαχτυλοπατήσει σε μια σειρά λέξεων αντί να ψάχνει να κάνει κλικ σε έναν μικρό αριθμό. Για τον μεταφραστή-επιμελητή η λύση που χρησιμοποίησα ήταν η επισήμανση των κρίσιμων λέξεων κατά τη μετάφραση (για κάθε ενδεχόμενο στη συνέχεια της διαδικασίας) και η σύνδεσή τους με σχόλιο όπου είχα μεταφράσει την παραπομπή. Έτσι δημιούργησα ένα σύστημα επεξεργασίας ανάλογο με το αυτόματο σύστημα επεξεργασίας παραπομπών, καθώς είναι σχετικά απλό να αποσπαστούν τα σχόλια σε ξεχωριστό αρχείο.

Η μέθοδος αυτή έχει επιπλέον το πλεονέκτημα της παράλληλης επεξεργασίας με το αριθμητικό σύστημα: Εισάγεις τον αριθμό της σημείωσης και τον προσθέτεις επίσης στην αρχή του σχολίου. Έτσι είναι εύκολο για τον εκδότη να αποφασίσει αν και πού θα χρησιμοποιήσει τη μια ή την άλλη μέθοδο.

Δεν είναι καινούργιο. Το είχα συναντήσει από τη δεκαετία του 1970 και θυμάμαι και το βιβλίο (τόση εντύπωση μου είχε κάνει): ήταν του Robin Lane Fox, Alexander the Great από τους Allen Lane, 1973.
Δεν το συμπάθησα ούτε σαν αναγνώστης ούτε σαν μεταφραστής. Και δεν συμφωνώ ότι η εμφάνιση του δείκτη ενοχλεί ή διασπά την προσοχή. Εκείνο που θα δεχόμουν ότι μπορεί να προκαλέσει διάσπαση προσοχής είναι οι υποσελίδιες σημειώσεις και το πρόβλημα μπορεί αμέσως να διευθετηθεί με τη μεταφορά τους στο τέλος του κειμένου (του κειμένου επαναλαμβάνω, του κειμένου ολόκληρου, όχι του κάθε κεφαλαίου).